نیّت، به معنای قصد و توجّه و تصمیم است. مفهوم نیّت در نماز، آنست که نمازگزار، قصد انجام دستور خدا دارد و برای رضای او و تقرّب به پروردگار، نماز میخواند و هدفی جز اجرای فرمان و انجام تکلیف ندارد. یک مسلمان، باید نیّت خود را در هرکاری، به خصوص در عبادات، «قصد قربت» قرار دهد، یعنی به خاطر خدا و نزدیک شدن به او عبادت کند، نه از روی ریا، تظاهر وخودنمایی یا اهداف دیگر. نیّت، از ارکان نماز است. در طول نماز، باید این توجّه و هشیاری در نمازگزار باشد و عملهای بدون نیّت، یا با نیّتهای مادی وفاسد، بیارزش است. در آیات قرآن، تعبیر «فی سبیل اللَّه» درباره کارهای بسیاری همچون نماز، جهاد، انفاق، هجرت و ... بکار رفته است، یعنی در راه خدا بودن و رنگ خدایی داشتن این اعمال. نیّت، شرط قبولی عمل است و اگر نیّت خالص در عبادتهایمان نداشته باشیم، نباید از خداوند، انتظار پاداش داشته باشیم. خداوند، تنها عملهای خالص را میپذیرد. اگر نیّت، خالص و الهی باشد، کارهای کم و کوچک، بسیار ارزشمند و بزرگ میشود، ولی اگر نیّت بد و انگیزههای غیر خدایی داشته باشیم، اعمال بسیار هم بی فایده و ارزش است. سخن امام صادق علیه السلام در این باره چنین است: «هر کس با کار اندک خود، هدف و انگیزه الهی داشته باشد، خداوند کار او را در نظر مردم بسیار جلوه میدهد و آنکه برای جلب توجّه مردم کار بسیار هم بکند، خداوند آن را در نظرها کم جلوه میدهد». پس باید به خاطر خدا کار کرد و عبادت نمود، دلهاهم در دست خداوند است، اوست که عزّت و آبرو و اعتبار و محبوبیّت میدهد. مسلّم است که خداوند هرگز بندگان شایسته و خالص خویش را فراموش نمیکند و آنان را برتری و عظمت و محبوبیّت میبخشد. پس، لازم است انگیزه عبادت و نمازمان تنها خدا باشد نه مردم و در خانه دل خود، جز خداوند، احدی را راه ندهیم و به پسند خدا و رضای او، بیشتر از پسند مردم ارزش بدهیم. البتّه اخلاص در عمل و نیّت، دشوار است و شیطان همواره میکوشد تا با هر نیرنگ و وسوسهای، انگیزه غیر خدایی را در دلهای ما پدید آورد. ولی ما در برنامه مبارزه با شیطان و جهاد با نفس، باید بکوشیم هر کار را برای خدا انجام دهیم. حضرت علی علیه السلام میفرماید: «اخلص للَّه علمک و عملک و بغضک و اخذک و ترکک و کلامک و صمتک»(26) کار و علم خود را، دشمنی و گرفتن و نگرفتن و سخن و سکوت خود را، برای خدا خالص کن. اگر انسان تمام کارهای خود را رنگ خدایی بدهد، حتّی کارهای غیر عبادی هم عبادت میشود، زیرا رنگ اخلاص و خدایی پیدا میکند. نیّت، یعنی آنکه همه نماز، همیشه و همه جا برای خدا باشد، در غیر این صورت، باطل است. حتّی اگر کسی در مکان خاصّی یا زمان خاصّی یا به حالت خاصّی که نماز میخواند برای غیر خدا باشد، باز هم عمل باطل است. مثل آنکه برای غیر خدا به مسجد برود یا برای ریا و خودنمایی، نماز جماعت بخواند یا برای مردم، رکوع وسجود خود را طول بدهد، اینها همه با «اخلاص در نیّت» ناسازگار است. آنکه برای خدا کار کند، نه خسته میشود، نه ناامید میگردد، نه از بیتوجّهی مردم ناراحت میشود، نه از تشویق نکردن دیگران افسرده میگردد، و نه آفرین و احسن گفتن مردم برایش تأثیری دارد. اخلاص، نیرویی در انسان پدید میآورد که همه جا و همیشه او را به عمل خوب، تحریک میکند، بدون آنکه مأیوس و خسته و آزرده شود. علی علیه السلام فرموده است: «العمل کلّه هباء الاّ ما اخلص فیه»(27) همه کارها نابود و پوچ میشود، جز آنکه در آن خلوص باشد. از دو کار، که در ظاهر مثل هم هستند، آنکه نیّت و انگیزه درستی داشته باشد، ارزشمند است. مثلاً چاقوکش و جرّاح، هر دو شکم پاره میکنند، ولی اوّلی را به زندان میبرند و به دوّمی پول میدهند و تشکّر میکنند. چون اوّلی برای کشتن و دشمنی شکم پاره میکند، دوّمی برای زنده کردن ونیکی ومحبّت نمودن! پس، نیّت، خمیرمایه تمام عبادات است و به فرموده علی علیه السلام: «النیّة اساس العمل»(28) نیّت، اساس کار است. از دو نفری که مثل هم و در کنار هم ایستاده و نماز میخوانند، نماز آن فرد با ارزش و مقبول است که نیّت بهتر و خدایی داشته باشد، هر چند ظاهر عمل هر دو یکسان است. 26) فهرست غررالحکم، واژه اخلاص. 27) فهرست غررالحکم، واژه اخلاص. 28) فهرست غررالحکم، واژه نیّت.
