ادبیات فارسی مجموعه ای از نکته های دقیق،لطیف و ظریف و اشاره های سنجیده و فهمیده ای است که درک معانی آنها به آگاهی های ویژه ای نیاز دارد.بخشی از این زیبایی ها در کاربرد مضامین دینی ظهور می یابد.

مضامین قرآنی و حدیثی که در قالب های مختلف ادبی جلوه گر می شوند،از سویی موجب اثرگذاری بیشتر نثر و نظم فارسی می شوند و از سویی دیگر کلید فهم معارف دینی هستند.شاعران و نویسندگان اسلامی،همواره از طریق آمیزش و آرایش کلمات خود با کلمات نورانی قرآن و حدیث،ارزش مضاعفی به آفریده های هنری خود بخشیده اند.

کاربرد مضمون های دینی در ادبیات فارسی محدودیتی خاص ندارد و شمردن قالب هایی چند برای این گونه کاربردها نادرست به نظر می آید.اما یکی از قالب هایی که هم در متون نظم و نثر فارسی و هم در محاورات عامّه مردم کاربرد فراوان دارد،کنایه های قرآنی است.در این نوشتار برآنیم تا به بحث در زمینه کنایه های قرآنی در فرهنگ ایرانی بپردازیم.

«کنایه» در لغت به معنای پوشیده سخن گفتن و در اصطلاح سخنی است که دارای دو معنای قریب و بعید بوده و هر دو لازم و ملزوم یکدیگر باشند،آنگاه گوینده،جمله را چنان ترکیب کند و به کار برد که ذهن شنونده از معنای نزدیک به معنای دور منتقل گردد.مثلاً شخصی بگوید:«پخته خوار» و مراد فرد تنبلی باشد که از دسترنج آماده دیگران استفاده می کند.

تفاوت کنایه و مجاز آن است که در مجاز نشانه یا علامتی که بیان کند که معنای حقیقی و اصلی اراده نشده وجود دارد یعنی در مجاز نمی توان معنی اصلی کلمه را اراده کرد.امّا کنایه نوعی حقیقت است که مخاطب از معنای ظاهری در کلام،گذشته و به معنی دورتر ـ که مفهوم کنایی است ـ منتقل می شود و در آن می توان معنای اصلی را نیز اراده کرد.1

کنایه های قرآنی

کنایه های قرآنی ترکیب هایی هستند که در ساختار اصلی تشکیل دهنده آنها،اشاره،کلمه،ترکیب،متن یا ترجمه ای از سوره ها و آیه های قرآن کریم پدیدار باشد.کنایه های قرآنی،بر اساس تعریفی که از کنایه ارائه دادیم،یک معنی نزدیک و یک معنی دور دارد که معمولاً برای دستیابی به معنی دور در جایگاه های مناسب از آن استفاده می شود،این کاربرد ممکن است در متون نظم و نثر یا در محاورات روزمره صورت پذیرد.

چگونگی حضور قرآن در کنایه ها را می توان به چند گونه تقسیم کرد:

1.در این دسته از کنایات،نام یکی از سوره های قرآن،تشکیل کنایه می دهد.خصوصیت سوره یا نحوه کاربردی که سوره در جامعه دارد منشأ پیدایش این کلمات است.مانند:«مثل الحمد سر زبان ها افتادن» یا «بوی الرحمن کسی بلند شدن».

2.ذکر کلمه قرآن یا یکی از نام ها و صفات قرآن:

در این شکل از کنایه نام قرآن یا صفات آن در شکل گیری کنایه نقش آفرین هستند.مانند:«دوپایی روی قرآن رفتن» و «قرآن طاقچه یهودی ها شدن».

3.ذکر کلمه یا کلماتی از یک آیه:

در این نوع کنایه،یک یا چند کلمه از یک آیه قرآنی،جزء سازنده کنایه است مانند:«علیها سافلها کردن» که کنایه از زیر و زبر کردن است و دو کلمه عالیها و سافلها در آن به کار رفته است که بخشی از آیه هشتاد و چهارم سوره هود است.

4.ترجمه بخشی از یک آیه:

در این گونه از کنایات،عین کلمات قرآنی موجود نیست،بلکه ترجمه کلمات قرآنی،شکل دهنده کنایه است مانند:«شتر از سوراخ سوزن بیرون آمدن» که کنایه از انجام نشدن یک کار به صورت قطعی است.

5.اشاره به داستان یا جریانی تاریخی

کنایات این بخش به یکی از حادثه های تاریخی مطرح شده در قرآن یا یکی از شخصیت های داستان ساز در قرآن اشاره دارد مانند:«خواب اصحاب کهف داشتن»،«ید و بیضا کردن» و «عمر نوح داشتن».

6.کنایات دیگر

منظور از کنایات دیگر،کنایات متفرقه ای است که به نوعی با قرآن،سوره ها و آیات آن در ارتباط بوده و بهره ای هر چند اندک از قرآن کریم دارد لیکن از چند دسته نامبرده،خارج است مانند:«قسم و آیه خوردن».«پیراهن از قرآن پوشیدن».

پس از برشمردن انواع گروه های کنایه های قرآنی اینک در قسمت اول از مقاله،خوانندگان عزیز را با کنایاتی آشنا می کنیم که لفظ «آیه» در آن به کار برده شده است.منظور از آیه،هر یک از عبارت های قرآن است که در هنگام خواندن در پایان آن وقف کنند.یک آیه از آسمان نازل شدن و یک جمله کامل قرآن محسوب می شود.2

کنایه از لزوم قطعی انجام امری است،به حدی که پنداری در تأکید انجام آن آیه ای نازل شده است و در مواردی به معنای سخت مصرّانه پای فشردن و نسبت به امری نه چندان لازم،به شدت اصرار ورزیدن و برای انجام آن پایمردی نمودن است مانند:«مگر آیه از آسمان نازل شده که حتماً می خواهی بروی» و «انگار آیه نازل شده که حتماً همین خانه را بخریم».چنان که از شواهد مثال برمی آید،اصطلاح معمولاً به صورت منفی می آید یا به صورت مثبت و در معنی منفی.3

2. آیه یأس

کنایه از آدم بسیار بدبین4 آنکه بدبینی را در هر مورد به نهایت می رساند و در هیچ باب خوشبینی نشان نمی دهد.مانند:«محمود نگو،آیه یأس بگو.جز ممکن نیست و محال است و نمی شود هیچ حرفی از دهنش بیرون نمی آید».5همچنین کنایه از فردی یا چیزی که مظهر و نشانه بدبینی است،می باشد.مانند:«مفلوکی را آوردند که صورتش آیه یأس بود».6

3. آیه یأس آوردن(خواندن)

کنایه از اینکه،در برابر هر امری پیش از بررسی امکانات توفیق،حکم بی دلیل و غیب گویانه و آیه وار بر شکست و عدم موفقیت در آن را صادر کردن،مانند:«باز حالا آیه یأس می آورد».این حالت،بیشتر نوعی عادت و اخلاق است که اصطلاحاً صاحبان چنین خلق و خویی را هم آیه یاس نام می دهند.7

4.آیه آمدن

در گفتگو و به کنایه،در حالتی گفته می شود که در مقام اعتراضی به کسی بر انجام امری باشند.مانند کنایه «آیه از آسمان نازل شدن» است مانند:«مگر آیه آمده که به حرفت گوش کنم».این کنایه نیز بیشتر به صورت منفی می آید.8

5.آیه خواندن

در گفتگو و به کنایه گفته می شود و به معنای از غیب خبر داشتن می باشد و معمولاً به صورت منفی و به شکل،آیه نخواندم که…و آیه نخوانده بودم که… به کار می رود مانند:«آیه نخوانده بودم که تو به پول احتیاج داری».9

6.قسم و آیه خوردن

منظور از قسم و آیه،سوگندهای پیاپی و غلیظ و شدید خوردن است و قسم و آیه خوردن یا هزار قسم و آیه،کنایه از سوگندهای موکّد یاد کردن و به خدا و قرآن سوگند خوردن و خدا و رسول و امامان را گواه گرفتن است مانند:«محمد آمد پیش من،قسم و آیه که من آن حرف را نزده ام» و «برایش هزار جور قسم و آیه خوردم ولی باز حرفمم را باور نکرد».

منبع : پایگاه اطلاع رسانی حوزه